Auta elektryczne receptą na smog? "Lepszy transport publiczny i rower" WYWIAD

Dawno już pożegnaliśmy lato, rozpoczął się sezon grzewczy, a razem z nim pogorszyła się jakość powietrza w mieście. O tym, z czym wiąże się smog, jakie niesie zagrożenia i co możemy z tym zrobić, rozmawiamy z dr. hab. Arkadiuszem Przybyszem ze Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Czy samochody elektryczne są rozwiązaniem?

Od lat mówi się, że to Kraków ma powietrze bardzo słabej jakości, że to tam jest smog. Ale to już od dawna nie jest tylko problem Krakowa.

Cała Polska ma problem z zanieczyszczeniem powietrza, ale faktycznie na południu Polski sytuacja jest trudniejsza. Jest kilka niekorzystnych czynników, które wpływają na ten stan rzeczy, jak chociażby ukształtowanie terenu. Sporo miast na południu jest położonych w nieckach, gdzie zanieczyszczenia się dłużej utrzymują. Południe jest też bardziej uprzemysłowione, więc jest więcej źródeł zanieczyszczeń.

Kiedy się zaczyna sezon grzewczy, to problem dotyczy całego kraju, szczególnie w mniejszych miejscowościach. Dochodzi do tego kwestia transportu, jeżeli ktoś mieszka przy trasie szybkiego ruchu, albo w ogóle przy jakiejś ruchliwej ulicy, to niezależnie od tego, gdzie mieszka, to ma problem z zanieczyszczeniem powietrza.

Jak w skali Polski wypada Warszawa?

Stosunkowo dobrze. Ukształtowanie terenu jest korzystne. Częściowo zachowane są ciągi powietrza. Jest dość zielono, większość przemysłu zlokalizowana jest na obrzeżach. 

A jest jakieś rozróżnienie między dzielnicami? Jak Ursynów wypada na tle innych dzielnic?

Ursynów wypada dobrze. Najgorzej wypada „warszawski obwarzanek”.

Z czego to wynika?

Z obecności domów jednorodzinnych i sposobów ich ogrzewania. Duże jest też natężenie ruchu ulicznego. Każda lokalizacja ma jednak swoją specyfikę i trudno znaleźć wspólny mianownik.

Najgorsze jest palenie plastikiem i śmieciami

Smog to jest pojęcie, które chyba już każdy, choćby intuicyjnie, kojarzy, bo mówi się o tym od lat. Ale co to właściwie jest smog?

Smog to jest zjawisko utrzymywania się zanieczyszczeń w powietrzu. Czyli znajdują się w nim związki, których tam nie powinno być albo związki naturalne, które są w stężeniach powyżej norm i zagrażają zdrowiu.

Jakie są źródła tych zanieczyszczeń?

W miastach takich jak Warszawa to jest przede wszystkim transport, ogrzewanie zimowe i przemysł. Chociaż w przypadku przemysłu, możemy mówić o wyraźnej poprawie, firmy inwestują w nowe technologie, np. filtry. Zimą, oprócz ogrzewania, problem potęgują niekorzystne warunki atmosferyczne.

Chodzi o zjawisko inwersji, czyli słabe mieszanie się mas powietrza i to, że zanieczyszczenia zostają z nami na dłużej na niższych wysokościach. Niekorzystny wpływ mają też duża wilgoć i spora różnica temperatur między porankiem a popołudniem.

Jakie znaczenie ma to, czym ogrzewamy nasze domy?

Gigantyczne, bo od tego, czym grzejemy i jakiej jakości jest nasz piec, zależy jakie zanieczyszczenia i w jakiej ilości będą emitowane do atmosfery. Zły rodzaj paliwa, np. węgiel czy już skrajnie złe - plastik i odpadki - powodują, że do atmosfery trafia bardzo dużo zanieczyszczeń. To jest zazwyczaj połączone ze słabej jakości, niedostosowanymi piecami, co sprawia, że emisja jest gigantyczna.

Węgiel to w Polsce temat dyskusji na wielu polach. Czym w takim razie najlepiej grzać?

Najlepiej wychodzi ogrzewanie gazem. Alternatywą mogą być nowoczesne, wysokiej klasy piece na węgiel i pelet drzewny, ale w ich przypadku emisja zanieczyszczeń będzie wyższa niż z pieców gazowych i pomp ciepła.

Gaz to też jest paliwo kopalne.

Tak, ale jego rozpad jest zupełnie inny. Czyli to, co trafia do atmosfery, jest czystsze. Węgiel może być również zanieczyszczony i podczas spalania węgla powstaje dużo więcej szkodliwych związków.

Gaz jest też droższy.

Tak. Ale to jest pewien kompromis i nasz wybór. Albo inwestujemy teraz w gaz lub inne, mniej emisyjne metody ogrzewania domów, albo zostajemy przy węglu, a potem wydajemy pieniądze na odzyskanie zdrowia.

Zagrożenie, którego nie da się uniknąć

Dlaczego smog jest niebezpieczny dla zdrowia?

W skład smogu wchodzą bardzo różne związki chemiczne: gazy, ciecze, cząstki stałe. Z tych ostatnich „najmodniejszy” ostatnio jest pył zawieszony. To są cząsteczki o średnicy poniżej 100 mikrometrów, a im mniejsze, tym są bardziej niebezpieczne. Problem potęguje fakt, że są one też nośnikiem różnych zanieczyszczeń. Na ich powierzchni osadzają się inne groźne substancje jak np. metale ciężkie czy zanieczyszczenia organiczne takie jak wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne. I my to wdychamy.

Mieszanina gazów, które wchodzą w skład smogu, też jest niebezpieczna. Powietrze może być zanieczyszczone tlenkami azotu i siarki, ozonem. Ogromny problemem są zanieczyszczenia organiczne (np. wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne) i mikroplastik. W zależności od pory roku i lokalizacji mamy bardzo różne źródła emisji zanieczyszczeń i tym samym inne zawiązki i w różnych stężeniach zanieczyszczają powietrze.

I na co dzień nie da się ich uniknąć.

Nie unikniemy oddychania. Z dnia na dzień możemy zmienić dietę na zdrowszą, możemy częściej myć ręce, bardziej dbać o higienę, uprawiać sport i to wszystko pozytywnie wpływa na zdrowie. Ale wystarczy, że wyjdziemy na zewnątrz i od razu trafiamy do środowiska, które jest dla nas niebezpieczne. Zanieczyszczone powietrze bardzo łatwo trafia do płuc, łącznie z pęcherzykami płucnymi, do krwiobiegu i dalej rozchodzi się po całym organizmie.

Jakie skutki dla zdrowia może powodować smog?

W sytuacjach dużego stężenia mogą to być krótkotrwałe zawroty głowy, nudności i po prostu złe samopoczucie. Najbardziej niebezpieczne są jednak skutki długotrwałe, bo żyjąc w środowisku, które jest zanieczyszczone, potęgują się poważniejsze choroby. Dotyczy to głównie układów oddechowego i krwionośnego. Mogą wystąpić choroby płuc, oskrzeli, astma i wszelkiego rodzaju nowotwory.

Szacuje się, że przez samo zanieczyszczenie powietrza w Europie żyjemy średnio o prawie osiem miesięcy krócej. W Polsce ta średnia jest powyżej roku, a dla niektórych miast na południu wynosi prawie dwa lata!

Jaka jest świadomość społeczeństwa na temat tego, jakie mamy powietrze i jakie to niesie ze sobą zagrożenia?

Coraz większa. Oczywiście wciąż duży wpływ mają czynniki ekonomiczne i przyzwyczajenia ludzi, ale coraz więcej zmian jesteśmy w stanie zaakceptować, żeby tę sytuację poprawić. Wciąż jednak jest dużo do zrobienia.

Rada na smog. Więcej zieleni!

Jakich działań potrzebujemy na poziomie systemowym, żeby poprawić jakość powietrza?

Przede wszystkim potrzebujemy konsekwencji. Działania w tej materii muszą być strategiczne, wieloletnie i podejmowane ponad podziałami. Kluczem do sukcesu jest edukacja i świadomość. Musimy zrozumieć, że zanieczyszczenie powietrza to jest suma naszych indywidualnych działań. Systemowe rozwiązania też są potrzebne jak np. wymiana „kopciuchów” czy inwestycje w mniej emisyjny transport. Trzeba tylko pamiętać, żeby społeczeństwo nie płaciło największych kosztów tej transformacji.

Na pewno pomoże też transformacja na odnawialne źródła energii, natomiast pozostaje pytanie, kto za to zapłaci.

Pamiętajmy również, że nie ma rozwiązań idealnych. Samochody elektryczne podczas użytkowania emitują mało zanieczyszczeń, ale energię, dzięki której pracują, trzeba wyprodukować. Pytanie, w jaki sposób się to odbywa. Samochody elektryczne są też dużo cięższe od klasycznych i tym samym narażone na intensyfikację ścierania opon, ważne źródło mikroplastiku w miastach. Lepszym rozwiązaniem jest transport publiczny, a najlepszym rower.

A co możemy zrobić, żeby ograniczyć skutki obecnego zanieczyszczenia powietrza?

Możemy próbować ograniczyć emisję zanieczyszczeń, ale, jak wcześniej mówiłem, to jest trudne i drogie. Emisja jest ciągła, samochody jeżdżą cały czas, przemysł pracuje cały czas, zimą ogrzewamy domy i to się nie zmieni. Dlatego potrzebujemy filtra, który jest blisko źródeł zanieczyszczeń, aktywny jest możliwie długo i usuwa z powietrza możliwie dużo różnych zanieczyszczeń.

Jestem przekonany, że na dziś jedynym skutecznym rozwiązaniem jest wykorzystanie roślin. Szczególnie na terenach zurbanizowanych zieleń miejska ma ogromny, pozytywny wpływ na jakość powietrza. Wszystkie inne metody działają bardzo lokalnie i są bardzo drogie. Pamiętajmy, że rośliny w mieście pełnią też wiele innych funkcji, obniżają temperaturę, retencjonują wodę czy poprawiają nasze samopoczucie, żeby wymienić tylko kilka. Inwestycja w roślinny biofiltr powietrza to inwestycja w nasze zdrowie, wyższą jakość życia i lepszą przyszłość.

Czyli wystarczy jak najwięcej zieleni?

Tak, ale to powinny być celowe nasadzenia i dobre diagnozowanie problemów. Zieleń powinna oddzielać nas od źródeł emisji zanieczyszczeń powietrza np. ulicy. Dobrze zlokalizowana i zaplanowana zieleń będzie skutecznym filtrem dla zanieczyszczonego powietrza.

Potrzeba świadomości i wiedzy, samą zieleń można wykorzystać na wiele różnych sposobów. To mogą być drzewa, krzewy, ale też wysokie łąki kwietne, zielone dachy i ściany. Rozwiązań jest bardzo dużo. Można je spokojnie dostosować do potrzeby naszych potrzeb i specyfiki lokalizacji.

Na jakim etapie jesteśmy w walce z zanieczyszczeniem powietrza?

Jest progres, jakość powietrza w Polsce się poprawia. Za to normy są coraz ostrzejsze i przekroczenie norm dzisiaj o 10% wskazuje na wyraźnie lepsze powietrze niż przekroczenie norm o 10% dziesięć lat temu.

Ważne jest przede wszystkim to, że temat zanieczyszczenia powietrza jest obecny w debacie publicznej. To już jest dużo. Jeszcze nie tak dawno próba rozmowy na ten temat spotykała się ze zdziwieniem. Teraz to już nikogo nie dziwi. Co więcej, każdy z nas może, a wielu z nas to robi, monitorować jakość powietrza w swoim najbliższym sąsiedztwie. Są aplikacje na telefon, które informują o jakości powietrza. Wiemy, że zanieczyszczenie powietrza jest niebezpieczne, próbujemy wprowadzać systemowe działania, aby obniżyć emisję zanieczyszczeń.

Wiele miast dofinansowuje wymianę pieców w pierwszej kolejności tam, gdzie jest to najbardziej potrzebne, a nie losowo, kto pierwszy ten lepszy. Rola zieleni miejskiej też jest już dużo lepiej poznana. Mieszkańcy miast coraz lepiej wiedzą, że zieleń w mieście jest potrzebna. Rośliny w mieście są nie tylko akceptowane, ale wręcz pożądane. Moim zdaniem jest dużo lepiej, niż nam się wydaje. Brakuje nam tylko konsekwencji, żeby realizację dobrych pomysłów doprowadzać do końca.

Będzie lepiej?

Da się na podstawie tego, w którym miejscu jesteśmy teraz, prognozować jak daleka droga nas czeka jeszcze do tego, żeby było po prostu dobrze?

Ciężko to ocenić, bo doszliśmy do trudnego momentu, kiedy to, co było łatwe do zmiany i poprawy, to zrobiliśmy, ale teraz trzeba robić te trudniejsze rzeczy.

Czyli?

Poniesienie części kosztów przez społeczeństwo i próba zmiany pewnych przyzwyczajeń. Drastycznie musimy zmniejszyć liczbę samochodów na drogach, zmienić sposób ogrzewania domów. To są rzeczy, które przychodzą najtrudniej, a muszą być realizowane, jeśli chcemy oddychać czystym powietrzem.

Czy ta poprawa u nas jest możliwa?

Poprawa będzie, ale powolna. Czyli inaczej, niż w ostatniej dekadzie, kiedy spadek zanieczyszczenia powietrza był dramatyczny, co wykresy wyraźnie pokazują. Ten spadek nam się trochę wypłaszczy, ale kierunek będzie dobry.

Jak Polska wypada na tle Europy?

Słabo. Ważne, że temat zanieczyszczenia powietrza nie jest w Polsce zamiatany pod dywan, jest to element debaty. Mamy bardzo dużą sieć pomiarową jakości powietrza. Pod tym względem jesteśmy w czołówce Europy. My naprawdę wiemy, co się u nas dzieje. Podnosi się świadomość, edukujemy się w problematyce zanieczyszczeń powietrza.

Ale jeżeli chodzi o stężenie pyłów zawieszonych, plasujemy się w pierwszej piątce najbardziej zanieczyszczonych krajów.

Co roku są publikowane rankingi najbardziej zanieczyszczonych miast w Europie. Na pięćdziesiąt miast, ponad połowa to miasta polskie. Może już teraz nie zajmujemy najwyższych miejsc, ale wciąż jesteśmy absolutną czołówką. Niechlubnym liderem pozostajemy w kwestii zanieczyszczenia wielopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi, a to są substancje zdecydowanie gorsze niż pył zawieszony. Na to ma wpływ wspominane już dzisiaj ogrzewanie węglem, plastikiem i odpadkami oraz ilość samochodów.

Kwestia naszych decyzji

Co zwykły człowiek może zrobić, żeby się chronić przed skutkami zanieczyszczonego powietrza?

Bardzo trudne pytanie, to w dużej mierze zależy od naszego trybu życia i obowiązków. Większość z nas niestety narażona jest na zanieczyszczenia powietrza, bo nie mamy wyboru. Tak jest, gdy wychodzimy do pracy, kiedy wszyscy wychodzą i wracamy, kiedy wszyscy wracają, czyli aktywni na zewnątrz jesteśmy w godzinach szczytu drogowego. A wtedy kiedy moglibyśmy skorzystać z trochę czystszego powietrza, jesteśmy w pracy. Nasz codzienny harmonogram, w ramach możliwości oczywiście, musimy trochę dopasować do tej sytuacji, czyli może wcześniej zaczynać i wcześniej kończyć pracę.

Możemy skorzystać z możliwości pracy zdalnej. A jeżeli chcemy pobiegać, pojeździć na rowerze czy podejmować jakąkolwiek aktywność fizyczną na powietrzu to w godzinach wieczornych albo bardzo wcześnie rano. Można dbać o swoje najbliższe otoczenie np. za pomocą oczyszczacza powietrza w domu. Sprawdzi się też zieleń w mieszkaniu, a jeżeli mamy dom jednorodzinny to zieleń wokół nas, czyli odgrodzenie się zieloną zasłoną od drogi i otoczenia.

A co każdy z nas może zrobić, żeby ograniczać emitowane przez siebie zanieczyszczenia?

To jest kwestia naszych strategicznych decyzji, czyli np. czym ogrzewamy dom. Znaczenie mają też codzienne wybory. Np. jeśli zimą rozmrażanie szyb w aucie będzie polegało na tym, że włączymy silnik, ogrzewanie, i wrócimy do niego po dziesięciu minutach, to jest to zła strategia i dokładamy swoją cegiełkę do emisji. A jeżeli w sezonie letnim, możemy wymienić samochód na rower albo na spacer lub całorocznie w ogóle przesiąść się do transportu publicznego to przyczyniamy się do poprawy stanu powietrza. To jest suma naszych codziennych działań.

Nie musimy być specjalistami, tu nie trzeba specjalistycznej wiedzy. My nawet intuicyjnie doskonale wiemy, co emituje zanieczyszczenia. Chodzi o to, żeby trochę kosztem swojej wygody popatrzeć szerzej - na swoje zdrowie, na zdrowie swoich najbliższych i otoczenia. Jeżeli jesteśmy w stanie zaakceptować to, że musimy ręcznie skrobać szybę przez pięć minut, zamiast w domu dopijać kawę i patrzeć przez okno czy szyby w samochodzie już się rozmroziły, to jesteśmy na dobrej drodze. Dodatkowo wprowadzajmy też dobre praktyki w naszym życiu zawodowym. Jeżeli możemy decydować o rozwoju instytucji, w której pracujemy, to niech ten rozwój uwzględnia troskę o nasze najbliższe otoczenie, szczególnie powietrza.

Dziękuję za rozmowę.